۱۳۹۲ بهمن ۴, جمعه

حاشیه بر نهالستان

فیس‌بوک برای من مواهب زیادی داشت. خیلی با اکراه به آن پیوستم، که باید روزی قصه آن را بنویسم. اما دوستانی یافتم، که در زندگی معمول و بدون شبکه‌های اجتماعی، تقریباً محال بود چنین فرصتی نصیب من شود. علی‌الخصوص که روحیه بسیار محافظه‌کاری هم دارم. به واسطه همین شبکه اجتماعی، این افتخار را داشتم، که آقای علی آل‌یاسین نوشته‌های نهالستان را مشاهده کنند، و به تعبیر خودشان حاشیه‌ای برای آن بنویسند. وقتی به بخشی از یادداشت ایشان رسیدم که ایران را با هندوستان مقایسه می‌کرد، یک احساس شیرین و لطیف میهن‌دوستانه و ایران‌دوستانه در آن دیدم. در این مقایسه، آقای آل‌یاسین هم نگران زبان فارسی است که مبادا به حال و روز زبان‌های هندوستان بیفتد. و هم هیچ زبانی را در جهان به زبان‌های ایرانی ترجیح نمی‌دهد، و چیزی را بیگانه نمی‌شمارد. قرار بود برای خود ایشان نظرم را بنویسم، که معمول چنین گفتگوهائی است. ولی به طور ویژه مشاهده همین بخش، خیلی به دلم نشست. و چون یک سینه سخن دارم، خواهش کردم اجازه بدهند مطلب در نهالستان گذاشته شود. تا سایر دوستان هم در شبکه‌های اجتماعی ملاحظه کنند و ما را از نظرات خود بی‌نصیب نگذارند. پیداست که آقای آل‌یاسین به سبک نگارش جدانویسی و بی‌فاصله‌نویسی دلبستگی خاصی دارند. مطلب به همان سبک در اینجا گذاشته می‌شود. از طرف من، فقط لینک مطالبی از نهالستان که مورد اشاره ایشان بود، اضافه شده است.
بعضی نوشته‌هایتان را بسیار به‌جا می‌یابم، مثل ِ نوشته‌تان درباره ۲۴ آوریل. بگذارید بهشان نپردازم.  متوجّه این مسأله‌ام که بعضی بندها به نظر از-هر-دری-سخنی برسند، امّا چون به هرحال فضا محدود است، ناچار‌ام بعضی مسائل را مختصر بنویسم. اگر جایی ناروشنی‌یی هست، اگر بفرمایید سعی می‌کنم در حدّ سوادم تشریح کنم.
در این بند ِ زیر مقصودم بیش‌تر گزارشی‌ست، شاید تکمله‌ای به نوشته «تاریخ رسمی درایران به مغول هم رحم نمی‌کند». شاید حرف ِ کلّی‌یی بزنم، امّا امیدوار ام مقصودم روشن باشد.
روایت ِ تاریخی تقریباً همیشه معطوف به هویّت‌سازی ست، و هویّت‌سازی -تقریباً- همیشه معطوف به سیاست، یعنی مناسبات ِ قدرت.
امّا این مطمئنّا محدود به ایران نیست. اتّفاقا‌ً، الگوی تکراری ملّت‌سازی و هویّت‌سازی ِ دوران ِ متجدّد است. الگوهای تکراری‌یی را می‌شود در تقریباً همه ملّت‌سازی‌های بر مبنای ملّی‌گرایی ِ رُمانتیسیستی  متجدّد  مشاهده کرد: برسازی ِ یک گذشته مشترک، طوری که انگار متّصلا‌ً در خودآگاه ِ جمعی وجود داشته است، یک دوران ِ طلایی در گذشته دور، تخریب ِ دوران ِ طلایی به دست ِ یک «دیگری»، یک مهاجم ِ بدخواه ِ بی‌فرهنگ. باور کنید این الگو محدود به ایران و کشورهای هم‌جوارش نیست، اتّفاقا‌ً وارداتی ست.
 تاریخ‌نویسی ِ ملّی لهستان و چخ (جمهوری ‌ِ چک) و حتّی انگلستان و فرانسه و اروپای غربی هم‌ چن‌ین است. (و هرچیز ِ «ملّی‌» نمی‌تواند در به‌ترین حالت از دو قرن تجاوز کند). گزینش ِ این «دیگری» بی‌فرهنگ ِ ددمنش تا حدّی هم به سیاسیّات ‌ِ هم‌عصر ِ تولید ِ این هویّت مربوط است. روایت ِ‌ تاریخی از دل ِ هم‌ین گزینش ِ روی‌دادهای تاریخی بیرون می‌آید. مثلاً، در کشورهایی که وضع ‌ِ ثبات ِ سیاسی و اقتصادی به مدّت کافی برقرار بوده، اضطرار ِ سابق برای ملّت‌سازی از میان رفته و نیاز‌ِ کم‌تری به دش‌من‌-پردازی از هم‌سایگان است، مثل ِ بیش‌تر ِ ممالک ِ اروپای غربی، و حالا که روایت کمابیش جاافتاده، مرزهای سیاسی تثبیت شده، این گوشه‌های برّان و پرشور ‌ِ تاریخ‌نویسی به حاشیه رفته است و تاریخ‌نویسی ظاهر ِ خون‌سردتری یافته است. مثلاً، دیگر نیازی نیست در نگاه ِ انگلیسیانْ فرانسویان به عنوان ِ یک دیگری ِ«ذاتاً» متفاوت در تاریخ ترسیم شوند. امّا در روایت ِ تاریخ ِ ملّی  انگلستان هم، که قرار بوده درش محوریّت به آنگل‌ها و ساکسُن‌ها داده شود، نُرمن‌ها اشغال‌گران ِ متوحّش بیگانه قلم‌داد می‌شوند، که دست‌شان با پاپ در یک‌کاسه بوده در سرکوب ِ «خلق ِ مظلوم» ِ آنگلوساکسُن. یعنی نُرمن‌های ۱۰۰۰ سال ِ پیش دیگری ِ باستانی بوده‌اند. و البتّه دیگری‌های جدیدتری هم در تاریخ‌شان بوده: فرانسه، کاتُلیک‌ها، آلمان و الخ. بر اساس ِ اهداف ِ سیاسی، در اروپای غربی قارّه‌ای شاید مسأله عمده‌تر ایجاد ِ هویّت اروپایی باشد. دیگر لازم نیست طبق ِ سرمشق ِ ملّی‌گرایی ِ رُمانتیسیتی در آثار ِ بتهُوِن به دنبال ِ تجلّی «روح‌ِ آلمانی» باشند، حالا باید چیزی تولید شود به اسم ِ «روح ِ اروپا». در تلاش برای چارچوب‌پردازی ِ جدید جنگ ِ دوم جهانی دیگر جنگ بین ِ کشورها نبوده است، بل‌که جنگ ِ داخلی‌یی بوده که ختم به خیر شده. حالا تکیه اصلی باید روی تهاجمات ِ تاریخی به «اروپا» باشد و «دیگری» جدیدی باید یافت شود. مثلاً، مسلمانان.
البتّه، نه آن‌که تصویر‌ِ دیگری ِ متوحّش‌ از مغولان صرفاً کار ِ ایرانیان باشد. آن‌طور که فهمیده‌ام، برای روس‌ها هم تا حدّی چن‌ین است.  امّا این بدترین نمونه بی‌انصافی در تاریخ‌نویسی نیست.  عجیب‌تر از آن وضع ِ تاریخ‌نویسی در ممالک ِ جدا شده از عثمانی است: برخوردهایی که با یونانی‌ها و  بلغارها داشته‌ام یک روایت ِ - دست‌ ِ کم به نظر ِ من- به شدّت‌ مُعوَج از دوره عثمانی می‌دهند: بهش می‌گویند «چهار قرن بردگی و آشغال  به دست ِ تُرکان»، و برایشان البتّه ترک و مسلمان تقریباً دو چیز ِ مترادف‌اند ظاهراً. (این قصّه البتّه سر ‌ِ دراز دارد و این‌جا صرفاً از باب ِ مثال ذکر کردم. از هم‌ین یک عبارت ِ «چهار قرن …» می‌شود چندین استنتاج درباره تاریخ‌نویسی ِ این کشورها کرد). مجدّدا‌ً، چیزی وجود داشته به نام ِ شاهنشاهی ِ اوّل بلغارستان، که بیزانسی‌ها تضعیف‌ کردند و عثمانی‌ها نابود. و البتّه تقصیر ‌ِ تُرکان خیلی بزرگ‌تر است، به هر‌حال مسلمان هم بوده‌اند بدتر از همه‌چیز. و اگر داد-و-ستد ِ فرهنگی‌یی بین ِ بالکان و آنچه ام‌روز خاورمیانه خوانده می‌شود صورت گرفته، از سُنبه پرزور ِ عثمانی‌های جبّار ‌ِ بی‌فرهنگ بوده است که بلغارها و یونانی‌ها را به «بردگی» گرفته‌ بوده‌اند.  مطمئنّا‌ً باور ِ این روایت از باور ِ روایت ِتوحّش ‌ِ مغولان ساده‌تر نیست. خلاصه این که آن‌چه به نظرتان جفا به مغولان رسیده است، این‌که متوحّش تصویر شده‌اند، مشابه‌های باورنکردنی‌تری هم دارد، هم‌ین دم ِ دست‌مان.
 مثال‌های دیگر را لابد شما که جمهوری ِ آذربایجان و ارمنستان را به‌تر از من مطالعه کرده‌اید به‌تر بدانید: این دو جماعت (و اصرار دارم نگویم ملّت، چون چیزی به اسم‌ِ ملّت آذربایجان و ملّت ارمنستان وجود نداشت تا پیش از آ‌ن‌که در قرن‌ِ بیستم تولید شوند) سال‌های سال زیست‌شان درهم‌تنیده بوده است و فرهنگِ غیرمذهبی‌شان، موسیقی، غذا، آداب ِ معاشرت‌شان، شبیه ِ به‌هم بوده است. حتّی خیلی از اعضای هردو جماعت زبانی که الآن متعلّق به «دیگری» قلم‌داد می‌شود را می‌دانسته‌اند. امّا ام‌روزه  بنا به سرحدّات‌ سیاسی ِ جدید، نیاز بوده که روایت ِ تاریخی ِ جدیدی ارائه شود که درش هرکه خارج از مرزهای جدید می‌افتد «دیگری‌»‌یی باشد که از ازل دیگری بوده. حال آن که مرزبندی‌ها هیچ‌وقت به شکل ِ واضحی که ما فکر ام‌روزه در ذهن داریم وجود نداشته‌ است. تلقّی ‌اِم‌روزه‌مان از  مفهوم ِ  «نژاد» (با تلقّی ام‌روزه‌مان از این مفهوم، به عنوان ِ چیزی «ذاتی» و «زیستی»، و نه صرف ِ تعلّق به یک جماعت ِ مشخّص) هم از هم‌ین‌جا به نظر می‌رسد نشأت گرفته باشد: تلاش برای یافتن ِ یک تأیید ِ «ذاتی» برای مرزهای سیاسی.  چیزی که بشود باهاش اندازه گرفت هرکس چه‌قدر آلمانی یا چه‌قدر روس است. منظورم (حرف ِ حساب‌م) این است که «دیگرسازی» جزء لایتجزّای هوّیت‌سازی دوران ِ متجدّد است.
خلاصه آن‌که، بله، فرمایش‌تان متین که باید تاریخ را از اوّل نوشت، امّا این منحصر به تاریخ ِ‌ رسمی ِ ایران نیست. کلّ تاریخ‌نویسی هم‌ین است. به نظرم تاریخ‌نویسی ِ رایج در ایران را اگر هم باز می‌نویسیم، نباید به شکل ِ دل‌خواه ِ دیگری، با اهداف ِ سیاسی ِ دیگری بازبنویسیم.
حالا که حرف از روایت ِ تاریخی و نقش‌ش در  دیگرسازی  شد، بگذارید یک مسأله دیگر را طرح کنم.
به نظرم می‌رسد شما که طرف‌دار ِ بازنگری در روایت ِ غالب‌اید، میل دارید یک روایت ِ دیگر پیش‌نهاد کنید که هم‌آن‌قدر تابع ِ شرایطِ فعلی و در تلاش برای ایجاد ِ مرزبندی‌های سیاسی-اجتماعی جدید است که روایت ِ غالب بوده است. شما از چیزی به نام ِ «قوم ِ فارس» صحبت می‌کنید. اجازه بدهید یک مسأله شخصی ِ مرتبط را مطرح کنم: من متولّد تبریزام، به واسطهٔ این‌که مادرم تبریزی ست. من هم در تبریز و در میان ِ خانواده و اقوام ِ مادری زیاد وقت گذرانده‌ام، در‌واقع تنها خویشاوندانی که باهشان وقتِ زیادی می‌گذراندم. دوگانی ِ ترک-فارس در این فضا بسیار پررنگ بود. من هم خود را یک ترک می‌شناختم. اگر سفری به اصفهان داشتیم، این را شیرفهم‌مان کردند که «فارس‌ها برای اصفهان به تُرک‌ها مدیون‌اند» و یک بار کسی حتّی چیزی به این مضمون گفت که ستّارخان را فارس‌های بدعهد کشتند. سال‌ها طول کشید که بفهمم مفهوم ِ فارس (به این معنی) برساخته هم‌شهری‌هایم بوده است که برای قوام دادن به مفهوم ِ تُرک که برای تعریف‌ش نیاز به دیگرسازی داشته‌اند. بعدها  فهمیدم کسانی که «فارس» می‌نامیدیم‌شان چن‌ین هویّتی برای خودشان قاٌئل نبوده‌اند. خلاصه ‌آن‌که، دوگانی ِ تُرک-فارس میراث ِ تلاش برای هوّیت‌سازی ِ ترکی به نظر می‌رسد. اسم‌ ِ رسمی این جریان هرچه هست کاری ندارم.  به نظرم می‌رسد این دوگانه‌پردازی در تحلیل ِ شما از شرایط حضور ِ پررنگی دارد، ولی پیش از دوران‌ ِمتأخّر چن‌ین معنایی مثل ِ نوعی وحدت ِ همه آن‌هایی که تُرک خوانده می‌شوند وجود نداشته است. مشابه‌ش ظهور ِ مفاهیمی مثل ِ «مردمان ِ ژرمان» یا بعدتر، «مردمان ِ سلاو» در قرن ِ ۱۹-ام ِ اروپاست. هم‌آن‌طور که برای هویّت‌پردازی عربی  نیاز به دوگانی‌-پردازی‌یی مثل ِ عرب-فارس بود و بازتفسیر ِ تاریخ به شکلی که درش این دو «مردم» دو چیز ِ ذاتاً متفاوت و همیشه-متخاصم و آشتی‌ناپذیر  به نظر برسند. مشابه‌ش را هم در تفسیر ِ تاریخ ِ بعضی گروه‌ها می‌توان دید که هدف‌شان هویّت‌پردازی برای مردمان ِ ترک است. اساساً چیزهایی به نام ِ هویّت مردمان ِ عرب، مردم ِ اسلاو و امثالهم تولیدات ِ دوره جدید است. هیچ جمعیّت‌ بزرگی در تاریخ، مگر احیاناً جمعیّت‌های بر اساس ِ هویّت مذهبی، خودش را به شکل ِ یک ذات ِ با هویّت مستقل تصوّر نمی‌کرده است، و نمی‌تواند کرده بوده باشد. تصوّر این مسأله شاید برای ما که ام‌روزه زندگی می‌کنیم دش‌وار باشد، امّا چشم‌انداز ِ هویّتی مردم ِ چند قرن ِ پیش هیچ شباهتی به ام‌روز نداشته‌ است. برای  برای یکی از اهالی لهستان شاید این‌ مسأله که روس‌ها ارتُدُکس‌اند و لهستانی‌ها کاتُلیک، مرز ِ مهم‌تری ترسیم می‌کرده تا این که هردو تعلّق‌ دارند به «مردمان ِ اسلاو»، یک مفهوم ِ جدید. چه‌را راه ِ دور برویم؟ یک روستایی احتمالاً حتّی نمی‌دانسته چه پادشاهی به کجا حکم می‌راند، حدّ اکثر کارش به مالیّات‌چی ِ والی ِ محلّی می‌افتاده است.
مثلاً جایی در متن‌تان، در نقل ِ یک خاطره از گفت‌گو با دوست ِ اصفهانی‌تان، نوشته بودید «...کورُش ِ کبیر ِ خودتون....».  تفکیک ِ تاریخ ِ کشور به خودشان و خودمان چندان راه به جای خوشی نخواهد برد، در‌واقع اوّلین ابزار ِ ملّت‌سازی باز-تعبیر ِ تاریخ به گونه‌ای ست که درش «خودمان» و «خودشان» دو ذات ِ همیشه آشتی‌ناپذیر به نظر برسند که تاریخ‌ از ازل گواهی به تفکیک ِ «ما-و-ایشان» دارد. تأکیدم این است که هم‌آن‌قدر که  آریا-گرایی پیشینه تاریخی ندارد، چن‌ین نگاهی به تاریخِ آذربایجانی‌ها در ایران نیز  ریشه‌‌ای در تاریخ ندارد.
به هر‌حال، آنچه ایران ِ فعلی را ایرانی می‌سازد که می‌شناسیم، همه کسانی‌اند که درش دخیل بوده‌اند و نه بدون ِ آن‌ها ایرانْ معنایی دارد، و نه  هیچ‌کدام از این «اقوام»  بدون ِ پی‌وندشان با هم‌سایگان‌شان ریشه‌ای در تاریخ می‌توانند برای خودشان دست-و-پا کنند. تلقّی «ما-دربرابر-ایشان» معمولاً قدم ِ اوّل برای جاانداختن ‌ِ چن‌ین قرائت ِ قوم‌محوری از تاریخ است.
از اوّلین تلاش‌هایی که برای ملّت‌سازی در ایران صورت گرفته است، که بسیاری‌ش به دست ِ کسانی بوده مثل ِ میرزا فتح‌علی آخوندزاده، کسروی و الخ، که در دوگانی ِ ترک-فارس تُرک به حساب می‌آیند،  چندان تأکیدی روی بیگانه خواندن ِ غیرفارس‌ها ندیده‌ام. حتّی اگر شده تاریخ را این‌طور سعی کرده‌اند تفسیر کنند که غیرفارسی‌-زبان‌ها بازماندگان ِ مادها یند و لذا هم‌آن‌قدر ایرانی که فارس‌-زبان‌ها و کذا و کذا. این وسط شاید سر ِ اعراب ِ خوزستان بی‌کلاه می‌ماند. عرض‌م این است که این‌ها  اگرچه شاید با اعراب میانه خوشی نداشته‌اند، به نظر نمی‌رسد از غیرفارسی-زبانان (به استثنای اعراب)  «دیگری» ساخته باشند. تاریخ‌نویسی ِ غالب از آذربایجانی‌ها دیگرسازی نکرده‌ است. هم‌آن ستّارخان که از نظر‌ِ عدّه‌ای از بدعهدی فارس‌ها کشته شد، برای کسانی که فارس‌شان می‌خوانندشان سردار ِ ملّی ست.
جایی در نوشته «زبان و نقش ِ روحانیّت» به این مضمون  نوشته‌اید که «تُرکان ِ ایران تُر‌ک‌تر از ترکان ترکیه‌اند». این یعنی چه؟ ترک بودن را چه‌طور باید اندازه گرفت؟ به نظرم جواب ِ این سؤال ریشه در تلقّی‌ ِ قومی ِ ملّی از هویّت دارد: یعنی تُرکیّت یا ایرانیّت مسأله تعلّق به یک جماعت نیستند، بل‌که چیزهای ذاتی و قابل ِ اکتشافی در آدم‌‌هایند. (مشابه ِ بازتعریف ِ مفهوم ِ یهودیّت در قرن ‌ِ بیستم. به‌تر است زیادی پرت نشوم البتّه)

در باب ِ زبان‌ها:
یک جای دیگر نوشته بودید که آذری و عثمانی اویغوری «لهجه‌های ترکی‌«اند. یعنی ناخودآگاه این نگرش ِ جدید به زبان را پذیرفته‌‌اید که چیزی به نام ِ تُرکی وجود دارد که این‌ها صرفاً لهجه‌هایی از آن‌اند. در عین ِ حال، برای نشان دادن ِ قلّت ‌ِ متکلّمین ‌ِ زبان ِ فارسی دلیل می‌آورید که مفاهمه بین ِ متکلّمین ‌ِ بسیاری زبان‌های داخل ِ ایران، حتّی در خراسان، با فارسی‌-زبانان ناممکن نباشد، دُش‌وار است. باید عرض کنم که مادر ِ تبریزی‌م هیچ‌وقت تُرکی استامبولی را درست نفهمید، یک‌بار هم که به ترکمن‌صحرا سفر کرده بودیم و ازش معنی ِ کلمات را می‌پرسیدم، جواب‌ش نمی‌دانم بود. مطمئنّآ‌ً یادگیری ِ این زبان‌ها برایش از من به مراتب ساده‌تر بود، امّا اگر شرطْ مفاهمه باشد، هرکدام از این‌ «لهجه‌ها»ی ترکی که نام برده‌اید، یک زبان ِ مستقل است.
به این معنی که می‌فرمایید، هلندی،  آلمانی، نروژی و دانمارکی هم گویش‌های متنوّع ‌ِ یک زبان ِ ژرمانی باید حساب شوند. امّا هم‌آن‌طور که فوقاً عرض کردم، با این محک و معیار ِ شما چیزی به نام ِ زبان ِ اکثریّت غالب وجود نداشته است. تا پیش از ظهور ‌ِ آموزش ِ همگانی و روزنامه‌هایی که عامّه مردم بخوانند چیزی به نام ‌ِ زبان‌ ِ ایتالیایی، فرانسوی، یا آلمانی هم، به عنوان ِ زبان ِ عامّه مردم از اقشار ‌ِ مختلف یا حتّی زبان‌ِ اکثریّت وجود نداشته است.
ادّعا نمی‌کنم که خواندن ِ چند نوشته‌تان برای دانستن ِ نظرتان در این باره کافی بوده است. صرفاً خواستم چند نکته تاریخی در کنار ِ این قضیّه عرض کنم. توجّه بفرمایید که نمی‌گویم «چه باید کرد»، چون جوابی برایش ندارم. بیش‌تر از باب ِ به‌تر فهمیدن ِ مسأله است.
پدیده‌ تکثّر زبانی چیز ِ عجیبی در کشورها نیست. بیش‌تر ِ کشورها کشور ِ اقلّیّت‌ها یند، و لاأقل تا صد، صد و ده-بیست سال ِ قبل بود‌ه‌اند.  شما که به فرانسه اراداتی دارید،   بعد از ۱۹۱۸ استفاده از آلمانی در آلزاس (ولایت ِ آلمانی‌-زبان ِ شرق ِ فرانسه به مرکزیّت شتراسبورگ\ستراسبورگ)  غیرقانونی اعلام شد.  طبق ِ تخمینی که زمانی دیدم، در زمان ِ انقلاب ِ فرانسه حدود ِ ۱۲٪ مردم «زبان ِ فرانسه» (به معنی ِ زبان ِ دیوانی، آنچه ادامه تحوّل‌ش شُد فرانسه ام‌روزی) صحبت می‌کرده‌اند. حالا چه‌طور طیّ این مدّت آلزاس‌ِ ‌آلمانی‌-زبان آلمانی را رها کرد، و چندین زبان ِ دیگر، از جمله زبان‌هایی که می‌شود ایتالیایی و اسپانیایی نامیدشان، به علاوه زبان‌هایی که جز در فرانسه گویشور ِ عمده‌آی ندارند،  در خاک ِ فرانسه عملاً منقرض شدند. آلمانی به کنار، این زبان‌ها هم برادران ِ زبان ِ فرانسه بودند و نه فرزندان یا لهجه‌هایش. در آلمان ِ ام‌روز هم باواریایی می‌توانست تبدیل به یک زبان ِ مستقل بشود، با این‌وجود آموزش ِ عمومی به زبان ِ آلمانی ست. و قوّه اصلی پشت این وحدت‌ِ زبانیْ آموزشِ همگانی به فرانسه و ایتالیایی و آلمانی بوده است.
مشابه‌ش در ایتالیا و آلمان، لهستان و چندین کشور ِ دیگر هم اتّفاق افتاده است. برای مثال، در آنچه ام‌روزه ایتالیا نامیده می‌شود، ونیزی و توسکانی زبان‌هایی بودند که ام‌روزه ممکن است به عنوان ِ گویش‌های ایتالیایی قلم‌داد شوند، و یا شمال ِ ایتالیا آلمانی‌-زبان بوده است. (این زبان‌های توسکانی و ونیزی هم برای هم‌دیگر قابل ِ مفاهمه نبوده‌اند). در ایتالیاچند ده  زبان ِ محلّی به کار می‌رود. امّا آموزش به ایتالیایی ست.  در آمریکا هم تا قبل از بالا گرفتن ِ میهن‌پرستی ِ اوایل ِ قرن ِ بیستم، زبان‌هایی غیر از انگلیسی در کار بودند که ام‌روز خبری ازشان نیست (منظورم زبان‌های بومیان نیست، منظور زبان‌های مهاجران ِ اروپایی ست که در داخل ِ جماعات تا مدّت‌ها مورد ِ استعمال بود).  خلاصه آن‌که همیشه برای ملّت‌سازی نوعی یک‌سان‌سازی درکار است که لازمه کارکرد ِ دست‌گاه ِ به نسبت سیّار و پرتحرّک ‌دولت ِ مدرن است. یک زبان به عنوان ِ زبان ِ دیوان و دفتر و آموزش برگزیده می‌شود. اگر روی یک زبانِ غالب برای امور ِ اداری و حتّی تدریس در دانش‌گاه‌ها توافق نشود، نتیجه هم‌آن می‌شود که در هند و جدیداً افغانستان اتّفاق افتاد: تدریس در دانش‌گاه‌ها به زبان ِ انگلیسی. و اگربه نظر ِ بعضی چن‌ین چیزی پیش‌رفت و دست‌آورد به حساب می‌آید ،عملاً  فاتحه خواندن برای همه زبان‌های داخل ایران است. دست ِ کم بنده ترجیح خواهم داد اگر زبان ِ آموزشی و دیوانی کشور را تماماً عربی یا تُرکی اعلام کنیم تا این که با انگلیسی زندگی «جدّی‌»مان را، مثلاً در دانش‌گاه‌ها و محیط ِ کار، بگذارنیم. زبان‌هایی غیر از هندی و انگلیسی در هندوستان، اگرچه اسماً در ایالات‌شان رسمیّت دارند، پایشان به دانش‌گاه، حتّی‌ به  بسیاری دروس ِ دبیرستان مثل ِ علوم و ریاضی  نمی‌رسد. امّا اگر اهالی هند بر سر‌ِ زبان ِهندی توافق کرده بودند، شاید لاأقل یکی از  زبان‌‌هایشان به جای مناسبی رسیده بود.
امیدوار ام من را با مطالعه این سطور  متعلّق به جریان‌های ِ «باد ِ فتق ِ آریایی» (اسمی که یکی از دوستان‌م روی جریان‌های آریایی‌محور کذاشته است) تصوّر نکنید. من هیچ‌کس یا زبان ِ ایرانی را بیگانه تصوّر نمی‌کنم.  موضع‌م هم تأیید ِ سیاست‌های «قومی» جاری نیست (اگرچه موافق به تأکید روی مفهوم ِ گسل‌های قومی هم نیستم و به نظرم گُسل‌های قومی را، به این معنی ِ فعلی در دوران ِ اخیر ایجاد شده‌اند. توجّه کنید که منکر ِ تفاوت‌های زبانی نیستم، منظورم تولید ِ هویّت و دیگرسازی بر اساس ِ زبان است. نقشی که پیش‌تر شاید توسّط مرزبندی‌های مذهبی ایفا می‌شد). برای من زبان‌ها، هرکدام‌شان، اگر هم‌ارز ِ بناها و عمارت‌های تاریخی نباشند، کم‌تر نیستند.

۱۳۹۲ دی ۲۸, شنبه

تحولات ترکیه، و رسانه‌های فارسی‌زبان


مطلبی که در پست قبلی و در خصوص تلویزیون فارسی بی‌بی‌سی نوشتم، خوشبختانه مورد استقبال دوستان قرار گرفت، که باعث افتخار من است. یک اصل نهالستانی می‌گوید که اگر من راجع به شیوه اندازه‌گیری قطر کهکشان راه شیری، یعنی یکی از هزاران تخصص ما ایرانیان هم بنویسم، حتماً موضوع به بحث شیرین اقوام و ملل تُرک و فارس و کُرد و عرب و عجم منتهی خواهد شد. این بار هم در فیس‌بوک بیشترین نظرات در خصوص عملکر بی‌بی‌سی فارسی و شخص آقای ژیار گل خبرنگار این شبکه در استانبول بود. دوستان تُرک من به اتفاق معتقد بودند که گزارش‌های ژیار و سایر همکاران او از ترکیه، جهت‌دار و حتی مغرضانه است.

آنچه که مسلم است، بی‌بی‌سی رسانه‌ای حرفه‌ای است. و در این رسانه گزارش‌گر نمی‌تواند به این راحتی علائق شخصی خود را دخیل کند. اما کسی هم انکار نمی‌کند که بی‌طرفی کامل اساساً وجود ندارد، و پدیده‌ای بی‌معناست. بی‌بی‌سی به ده‌ها زبان برنامه پخش می‌کند. شعار آن هم گزارش تحولات جهان، با نگاه محلی است. و یکی از اساسی‌ترین جذابیت‌های بی‌بی‌سی همین رویکرد است.

من تجربه شخصی خودم را از اعتراضات اخیر ترکیه، مطابق مشاهداتم می‌نویسم. عکس‌های آماتوری هم که گرفته‌ام، در کنار نوشته می‌گذارم.  و سپس به شیوه گزارش خبرنگاران بی‌بی‌سی می‌پردازم. توضیح یک نکته ضرورت است. تصویری از ترکیه که توسط خبرنگاران بی‌بی‌سی ارائه می‌شد، تقریباً شکل حرفه‌ای اغلب رسانه‌های غیرحکومتی فارسی‌زبان بود، که من دیدم. برای همین و با مسامحه فراوان، در عنوان این نوشته از "رسانه‌های فارسی‌زبان" استفاده کرده‌ام. در حالی که فقط عملکرد گزارش‌گر بی‌بی‌سی بررسی می‌شود. قطعاً مثال‌های زیادی از رسانه‌های فارسی‌زبان می‌توان یافت، که مثل بی‌بی‌سی از استانبول گزارش نکرده‌اند.

امسال و بعد از تعطیلی مدارس، برای مسافرت به استانبول برنامه‌ریزی کرده بودیم. که مقارن با اوج تحولات پارک گزی شد. آنچه که تلویزیون‌ها از استانبول نشان می‌دادند، اکثریت خانواده را به این نتیجه رساند که شهر شلوغ است و باید منصرف شویم. کلی هزینه کرده بودیم. من هم به این راحتی تن به سفر نمی‌دهم. همه انتظار داشتند که از پیشنهاد انصراف استقبال کنم. اما در نقش پدری دلسوز، دو هزار و یک دلیل آوردم و استدلال کردم که این سفر برای استراحت خانواده و دیدن آثار باستانی استانبول، از اوجب واجبات است.
هتل ما در نزدیکی‌های میدان تقسیم بود. وقتی شب فرا می‌رسید، و اعتراضات شروع می‌شد. به طرف میدان تقسیم می‌رفتم. اطراف میدان پر از معترضان و پلیس ضدشورش بود. گرچه مغازه‌ها زودتر می‌بستند، اما بساط دست‌فروشان پهن بود. آنها شغل پردرآمد و جدیدی یافته بودند. وسط خیابان استقلال، گُله به گُله بساط کسانی پهن بود که ماسک مناسب برای مقابله با گاز اشک‌آور می‌فروختند.

پلیس اجازه ورود معترضان به میدان تقسیم را نمی‌داد. و بیشتر تجمعات در خیابان استقلال و درست در نقطه‌ای بود که به میدان منتهی می‌شد. در این نقطه دختران و پسران معترض شعار می‌دادند و مشخصاً مخاطب آنها اردوغان بود. یک صدا فریاد می‌زدند : «گت گت ... (برو برو ...)». اما اغلب آنان کلاه و ماسک ضد گاز اشک‌آور مناسب هم داشتند. اطراف تجمعات پر از خبرنگار بود، که از صحنه فیلم و عکس می‌گرفتند. در بعضی نقاط تعداد عکاسان و خبرنگاران رسانه‌های معتبر جهانی، بیشتر از معترضین به نظر می‌رسید.



پلیس نیز بسیار پرتعداد بود. فاصله‌ای با مردم نداشتند. و به نظر می‌رسید کاملاً مراقب صحنه هستند. خیلی زودتر از شروع تظاهرات در منطقه حاضر می‌شدند. 
احتمالاً گروه‌ گروه و به نوبت استراحت می‌کردند. چون نظیر این صحنه‌ها که گروهی پلیس در یک کافه نشسته و مشغول چائی خوردن باشند، زیاد دیده می‌شد.


روزها همه چیز در خیابان استقلال و میدان تقسیم به حالت عادی برمی‌گشت. توریست‌ها و مغازه‌ها شلوغ بودند. اما خود پارک گزی همچنان پر از پلیس بود. اطراف آن نوار حائلی کشیده، و احدی را اجازه ورود نمی‌دادند. پلیس ترکیه این اندازه که من مشاهده ‌کردم، مهربان و صرفاً ناظر نبوده است. قبلاً معترضین را با خشونت تمام از پارک گزی اخراج کرده بود. که اخبار آن را در رسانه‌ها دیدیم و خواندیم. من در اینجا مشاهدات خودم را می‌نویسم. آن صحنه‌ها را ندیده‌ام.

بی‌بی‌سی مثل هر رسانه حرفه‌ای دیگر، خبر را تولید نمی‌کند، بلکه گزارش می‌کند. و طبیعتاً مهم‌ترین خبر آن روزها از استانبول، همین اعتراضات گسترده بود. اما بی‌بی‌سی فارسی یک رسالت دیگر هم دارد. مخاطب آن اهالی پاریس و لندن نیستند، و قرار است مطابق منشور خود اخبار جهان و منطقه را با نگاه محلی، و برای بیننده ایرانی پخش کند. اما آنچه یک ایرانی ساکن تهران، در استانبول به چشم خود می‌دید، و بلافاصله با سرکوب اعتراضات سایر کشورهای خاورمیانه از جمله کشور خود، مقایسه می‌کرد، همه چیز مثل یک رؤیا بود.

از آن فروشنده‌های کلاه و ماسک ضد گاز اشک‌آور، که آزادانه کار و کاسبی جدیدی راه انداخته بودند، تا خیل خبرنگارانی که بعضاً گزارش مستقیم حوادث را هم پخش می‌کردند، همه و همه برای یک ایرانی خبر بود و جذابیت داشت. برای ایرانی که از زمان مشروطه تا کنون همواره تحولات کشور خود را با ترکیه مقایسه کرده، و بعضاً به او یاد داده‌اند که امپراتوری عثمانی هم دار و ندار فرهنگیاش مدیون ایران و ایرانی است، و از خود چیزی نداشت، دیدن حاشیه این صحنه‌ها، از متن حوادث هم جذاب‌تر بود. قطعاً گزارش این اوضاع برای مخاطب شبکه‌های سی‌ان‌ان و ان‌اچ‌کی و بی‌بی‌سی جهانی، امری نالازم و بلکه بی‌جهت بود. ولی برای شبکه‌ای که نگاه محلی دارد، عین خبر بود.

همه مردم تهران به نوعی شاهد اعتراضات گسترده بعد از انتخابات سال 88 بودند. وقتی اعتراضات ادامه یافت، اگر گوشی مبایل رهگذر عادی در منطقه اعتراض زنگ می‌زد، احتمالاً به مصلحت نمی‌دید که گوشی را از جیب خود درآورد و جواب بدهد. آن روزها کهریزک برای کسی یادآور آن آسایشگاه معروف سالمندان نبود. چند خبرنگار خارجی مقیم تهران هم پیشاپیش مرخص شده بودند. فی‌الواقع آنچه شهروند تهرانی در استانبول می‌دید، اصلاً خشونت نبود. ترس و آه و فغان از رفتار چنین پلیسی، برای او نوعی قرتی‌بازی محسوب می‌شد. با همه این حرف‌ها و با همان روحیه و شنیده‌های ایرانی، وقتی به نزدیکی‌های پلیس می‌رسیدم و با دوربینم از معترضان عکس می‌گرفتم، ناخودآگاه از پلیس ضدشورش ترکیه می‌ترسیدم.

اما آنچه از منظر یک شهروند غربی در استانبول دیده می‌شد، عین خشونت بود. عمده تمرکز رسانه‌های غربی که باید برای چنین شهروندی گزارش تهیه می‌کردند، خشونت پلیس و منش سلطانی رجب طیب اردوغان در مقابل معترضان بود. ترکیه کشوری است که ادعا می‌کند استانداردهای اروپائی دارد. سالهاست که خواهان پیوستن به اتحادیه اروپاست. تعریف اروپا هم بسیار مشخص است. معروف است که تزار روس به پادشاه فرانسه معترض می‌شود که چرا ما را خیلی اروپائی نمی‌دانید. و از او می‌پرسد که بالاخره این اروپاست کجاست؟ پادشاه فرانسه هم در کمال فروتنی می‌فرماید : «خیلی واضح است، اروپا یعنی ما» از این موضوع روایت‌های دیگری هم وجود دارد، و معلوم نیست که چندان واقعیت داشته باشد. اما در عالم واقع هم منظور از اروپا ورشو و بخارست و بلگراد نیست، پاریس و لندن و برلین است. در این شهرها وقتی تظاهراتی صورت می‌گیرد، پلیس و مقامات شهرداری وظیفه دارند که توالت سیار برای معترضین فراهم کنند. تا مبادا پروستات تظاهر‌کننده‌ها آسیب ببیند. نگاه اروپا به ترکیه از این منظر است. از نظر آنها معنی ندارد که برابر یک اعتراض کاملاً مدنی، پلیس با چنین خشونتی تظاهرکننده‌ها را از پارک گزی اخراج کند. با چنین استانداری رفتار پلیس ترکیه حتی ممکن است وحشیانه هم تلقی شود.

فی‌الواقع گزارشهای بی‌بی‌سی فارسی از استانبول، و مشخصاً خبرنگار آن آقای ژیار گل، یک پیچیده‌گی خاص داشت. زیرکانه استاندارد دیگری را دنبال می‌کرد. گزارش او متناسب با نیاز و نگاه شهروند غربی بود، اما در عمل و برای مردم محلی، به عنوان نگاه محلی عرضه می‌شد. و تاثیر مد نظر گزارش‌گر را می‌گذاشت. وقتی از افغانستان و تاجیکستان و حتی گرجستان گزارش و یا برنامه‌ای پخش می‌شود، همه چیز با نگاه محلی است. اما در خصوص استانبول، ژیار گل مثل یک مستشار بلژیکی عمل می‌کرد که شغل خبرنگاری اختیار کرده و شرق را هم چندان نمی‌شناسد. و خشونت پلیس استانبول برای فرهنگ او چندان آشنا نیست. شاید هم یادآور خاطرات دوری است که نجبای بلژیکی سر میز شام از کنگوی برازاویل و درگیری‌های قبایل آن تعریف می‌کردند.

وقتی دیدم مشاهدات من با آن نگاه محلی که قرار است بی‌بی‌سی فارسی داشته باشد، این اندازه مغایرت دارد، دچار تردید شدم. تلاش زیادی کردم تا نوشته‌های هم‌میهنانی را بخوانم که در آن تاریخ استانبول بودند و در صفحات فیس‌بوک و وبلاگ‌ها به مطالب آنها دسترسی داشتم. از استاد دانشگاه صاحب‌نظر که برای رسانه‌های معتبر عربی منطقه تحلیل ارائه می‌کند، تا شهروند عادی و روزنامه‌نگار آزاد در این خصوص مطلب نوشته بودند. و عموماً همین برداشت من را داشتند. علی‌الاصول باید گزارش‌گر بی‌بی‌سی فارسی بیش از بقیه متوجه این موضوع باشد.

ممکن است گفته شود که این خبرنگاران به رسالت حرفه‌ای خود عمل می‌کنند. و کاری به روحیات مقایسه‌ای مردم ایران ندارند. و نگاه محلی ربطی به این موضوع ندارد. وقتی سایر گزارش‌های آنها را می‌بینیم، بهتر متوجه می‌شویم که اتفاقاً و دقیقاً برای روحیه ایرانی گزارش تهیه می‌کنند. اجازه بدهید گزارس ژیار از وضعیت ارامنه را در کنار یکی از مشاهدات خودم بگذارم. که به راحتی قابلیت راست‌آزمائی دارد.

در زمان اعتراضات، مقامات شهری که حوصله قرتی‌بازی‌های پلیس لندن، مثل نصب توالت سیار برای معترضان را نداشتند، عصرها مترو استانبول به سمت میدان تقسیم را می‌بستند. تا معترضین که از اقصا نقاط شهر شلوغ و پرترافیک استانبول می‌آمدند، فکری به حال پروستات خود بکنند. ما هم که در نقطه دیگر شهر مشغول گردش بودیم، باید سوار اتوبوس‌هائی می‌شدیم که پر از مسافر بود. از کسی که راهنمائی گرفتم، خوشبختانه میدان تقسیم می‌رفت. شاید هم جزو معترضین بود. خیلی خوشحال شد که من ایرانی هستم و هم کلام شدیم. فهمیدم عرب و علوی است. از اردوغان خیلی بدش می‌آمد. در اتوبوس صحبت ما ادامه یافت. روبروی ما دو خانم میان‌سال نشسته بودند که آنها هم گرم صحبت بودند. باران نمی‌بارید، اما اتوبوس چکه می‌کرد. من ‌گفتم حتماً نشانه آخرالزمان است. و اردوغان باید این علائم آشکار را درک کند و کنار برود. خلاصه چنین صحبتهائی اسباب انبساط خاطر بود. گویا سیستم کولر اتوبوس اشکال داشت. وقتی سعی می‌کردم ضرب‌المثل از زمین به آسمان می‌بارد را توضیح دهم، با یکی از آن دو خانم‌ هم‌صحبت شدم. حدود هفتاد سال داشت. تُرکی استانبولی را خیلی غلیظ صحبت می‌کرد، و به سختی تُرکی من را متوجه می‌شد. بعداً گفت ارمنی است. کمی در این خصوص حرف زدیم. دو سه تا اصطلاح ارمنی که بلد بودم، خرج کردم. حسابی خندیدیم. خانم همراه او هم گفت پدرش از رومانی به استانبول آمده و در واقع تُرک نیست. موضوع جالب شد و با او هم صحبت من گرم گرفت. در همین حیص و بیص، لهجه من برای دو جوانی که در آن جمع بودند، آشنا به نظر رسید. کمی حرف زدیم و فهمیدم گرجی هستند. دقیقاً متوجه نشدم که اهل گرجستان بودند و یا ترکیه گرجی‌زبان دارد. مرد نسبتاً سن و سال داری با آنها بود. ایشان را معرفی کردند، که پدر همسر یکی از آنها بود. با تُرکی ایشان خیلی راحت بودم. فهمیدم کُرد و اهل شرق ترکیه هستند. البته دقیقاً خاطرم نیست و شاید هم گفت زازاست. در گرماگرم این صحبت‌ها یک دفعه همسرم اعتراض کرد و گفت می‌دانی که اتوبوس را روی سرت گذاشتی؟ گفتم شما هم می‌دانی که اگر اندکی صبر کنی و دو ایستگاه دیگر بقیه را هم به حرف بکشم، عنقریب استانبول‌شناسی هم به سایر تخصص‌ها اضافه خواهد شد؟ ایشان که با نظریه‌های طب تا نجوم آشنا بود، سکوت عاقلانه‌ای کرد. اما من ادامه دادم  و گفتم که در این لحظه از اورهان پاموک هم جلوتر زده‌ام. چون همین الان به کشف بزرگی نائل آمدم. به نظر می‌رسد تنها تُرک این اتوبوس غول‌پیکر من هستم، آن هم در استانبول!

استانبول شهر هفتاد دو ملت است. جامعه مدنی پیشرفته‌ای دارد. گذشته خود را نقد، و بلکه محاکمه می‌کند. لابد شهری توسعه یافت است که این همه  مهاجر در آن زندگی می‌کنند. در چنین شهری و در چنین شرایطی، بی‌بی‌سی فارسی و جناب ژیار گل، در شهر هفتاد دو ملت، گشته‌اند  تا دو نفری را پیدا کنند که اولی مادر بزرگش ارمنی بود و سرمگوی ارمنی بودن را سالها مخفی می‌کرد. و دیگری تازه کشف کرده بود که اجدادش از جانیان و قاتلان ارامنه بوده‌اند. و لحن گزارش هم به گونه‌ای بود که انگار این شرایط هنوز ادامه دارد. و ارامنه با ملیت ارمنی خود در استانبول معاصر راحت نیستند.

در خصوص حوادث بیست و چهارآوریل من نظر خودم را به تفصیل نوشته‌ام. می‌دانیم که این حوادث تلخ در شرق ترکیه، جنبه مسلمان و مسیحی هم داشت. ترک‌ها و ارامنه روایت یکسانی از این فاجعه ندارند. اگر تمام روایت ارامنه را بپذیریم، که اتفاقاً گزارش ژیار بر فرض پذیرش همین روایت بود ، مسلمین شرق ترکیه فقط تُرک نبودند. حساب احتمالات در خصوص اجداد طرفین درگیر، حرفهای دیگری هم دارد. حال که ژیار با استاندارد فعالان حقوق بشر فرانسوی به منطقه می‌نگرد، بد نیست به این جنبه‌های قضیه هم نظری بیفکند.

اگر به ریشه‌های قضیه توجه کنیم، مسئله بهتر فهمیده خواهد شد. بدون شک جامعه ترکیه و نه فقط دولت ترکیه، شرمسار ملت کُرد است. آنها در گذشته هر چه از دست‌شان برآمده برای شکستن غرور ملتی مغرور انجام داده‌اند. باور کردنی نیست که در کشوری و در قرن بیستم، رسماً وجود یک زبان با میلیون‌ها گویش‌ور انکار شود. جامعه ترکیه مرتکب این فاجعه فرهنگی شده است. سالها طول خواهد کشید که این کینه‌ها شسته شود. و البته همه اینها منوط به احقاق منصفانه حقوق مردم کُرد خواهد بود. منوط به شناسائی حق به تعبیر کُردها، این بزرگترین ملت بدون دولت جهان خواهد بود. قرائن پیشرفت‌های زیادی را نشان می‌دهد، اما شواهد دیگری هم هست. من اطلاع دقیقی ندارم، ولی اخبار حاکی از آن است که در کردستان سوریه، دولت ترکیه حضور نیروهای نزدیک به بنیادگرایان اسلامی عرب را به کُردها ترجیح می‌دهد. اگر درست باشد، قطعاً سیاستی یک بام و دو هواست. 

اما هر منصفی می‌داند که بسیاری از روشنفکران و فعالان جامعه مدنی تُرک، به خاطر حقوق کُردها، هزینه‌های زیادی داده‌اند. و این با وضعیت جامعه مدنی فارسی‌زبان در ایران خیلی فاصله دارد. خانم فرزانه روستائی، که روزنامه‌نگار برجسته‌ای است، و ناچار شده بعد از تحمل زندان به خارج از کشور برود، فعالان تُرکی را که دوست دارند آذربایجان را به شکل آزربایجان بنویسند، شریک جرم عبدالمالک ریگی می‌داند. اما ابداً مورد اعتراض جامعه مدنی ایران قرار نمی‌گیرد.

با همه این حرف‌ها، من کار ژیار گل را تحسین می‌کنم. او در چهارچوب مقررات بی‌بی‌سی کار می‌کند. خیلی از گزارش‌ها و ساخته‌های ژیار حرفه‌ای و زیباست. مخصوصاً مستند دو سرباز که فوق‌العاده بود.