کلمات عربی در ترکی و فارسی

هواپیمائی ماهان قبل از شروع پرواز، ویدئویی را برای آشنائی مسافران خود با هواپیمائی که سوار شده اند، پخش می کند. در ابتدای این ویدئو، برای اینکه توجه افرادی که زیاد سفر می کنند را هم جلب کند، تذکر می دهد که این هواپیما با بقیه هواپیماها فرق دارد و لطفا مسافرین کثیرالپرواز هم توجه کنند. ایران ایر نیز اطلاعیه ای داده بود و در آن نوشته بود که مسافرین کثیرالپرواز این شرکت، از تسهیلات ویژه ای هنگام ثبت نام در لیست انتظار برخوردار خواهند بود، که البته در عمل، هرگز محقق نشد. اخیرا هر دو شرکت و احتمالا در پی اعتراض دوستداران زبان فارسی، عبارت کثیر الپرواز در نوشته های خود را  به کثیرالسفر تغییر داده اند.

در ترکیه به ترمینال پروازهای بین المللی فرودگاهها، دیش هاتلار () می گویند. من وقتی اولین بار این کلمه را دیدم از روی نوشته انگلیسی معنی آن را فهمیدم و حدس زدم ترکیب کاملا اصیل ترکی است که برای من ناآشناست. از چندین نفر سوال کردم، چیزی دستگیرم نشد. تا اینکه کسی معنی آن را در مقابل ترمینال پروازهای داخلی، یعنی ایچ هاتلار () برای من توضیح داد. بلافاصله معنی دیش را فهمیدم، در ترکی آذربایجانی هم استفاده می شود. ما معمولا وقتی خواب می بینیم، می گوئیم : دیشده گوردوم. دیش معنای دوردست می دهد و ایچ در مقابل آن و معنای داخل را دارد.

اما کشف معنای هاتلار کمی طول کشید. از همه کسانی که دور وبرم بودند و سوال می کردم و تحصیلات معمولی داشتند، حتی یک نفر نیز نمی دانست که این لغت ریشه عربی دارد و از همان «خط» گرفته شده است. خط در فارسی و ترکی به شکل عربی آن قابل تلفظ نیست و در واقع به شکل «خت» تلفظ می شود. ترکی استانبولی خ ندارد و در نهایت مطابق آوای آن زبان که د آخر را نیز به ت تبدیل می کند، به شکل هات در آمده است. جمع آن نیز هاتلار است، یعنی خطوط.

زبان عربی به واسطه اینکه زبان دین و کتاب مقدس مسلمانان است و ادبیات و میراث مکتوب قدرتمندی را هم نمایندگی می کند، در زبانهای فارسی و ترکی تاثیر بسیار زیادی گذاشته است. اما ترکی امروزی دقیقا بر عکس ترکی عثمانی و فارسی فعلی، به واسطه الفبائی که اختصاصا برای آن زبان طرح شده، کلمات عربی را مصادره و به ثروت زبانی خود افزوده و به شکلی که کاملا منتاسب ترکی است، می نویسد و تلفظ می کند. شایان ذکر است که همین پروسه شامل کلمات فارسی و یونانی و سایر زبانها که در ترکی وارد شده اند، هم می شود. در زبان فارسی انبوه کلمات عربی، ضمن حفظ شکل نوشتاری، شیوه تلفظ را نیز تا حد امکان تحمیل کرده اند. مشاهده می کنیم که حتی کلمات کاملا فارسی، با قواعد عربی ترکیب و حتی جمع می شود. ترکیباتی مانند ممنوع الکار و ممنوع الچاپ و گزارشات، دیگر معمولی به نظر می رسند. این در حالی است که زبان فارسی لغتهای وام گرفته از ترکی را کاملا مال خود کرده است. فقط کسانی که بطور اختصاصی مطالعه می کنند می دانند که سراغ کلمه ای ترکی و از ریشه سوروشماق است، چون ترکی کلمه را قرض داده نه نوشتار آن را. اما هر کسی با سواد کاملا معمولی فارسی، قادر است کلمات عربی را شناسائی کند. قطعا داشتن سواد عربی توفیق در خور توجهی است اما ساختار زبان را هم باید در نظر گرفت.

موضوع حتی در نامهای اسلامی عربی هم خود را نشان می دهد. هیچ فارس و ترکی در ایران قادر نیست در نظام آوائی زبان خود، محمد، یعنی متداولترین نام دنیای اسلام را دقیق تلفظ کند. در ارومیه مَمَد می گویند، بسیاری از ترکها و فارسها به آن مَمّد می گویند و در ترکی استانبولی مِهمِت. وقتی چندین سال پیش مهمت شول ترک تبار، عضو تیم ملی فوتبال آلمان بود، و سریالهای ترک هم متداول نشده بود، بسیاری در ایران نمی دانستند که اسم کوچک او همان محمد است. در حال حاضر نام محمد با تلفظ تقریبا عربی آن، کاملا در ایران متداول شده است.

می توان با ضرس قاطع گفت که ترکها در صد سال گذشته یکی از انقلابی ترین تصمیمات ملی خود را گرفته اند. در ایران معمولا گذشته را یادآوری می کنند، ولی مگر ترکها گذشته مکتوب نداشته اند؟ میراث ادبی فارسی و ترکی عمدتا هزار سال سابقه دارد، سوال اینجاست : مگر قرار است زمان به پایان برسد؟ کل تاریخ کتابت بشر به زحمت به چند هزار سال می رسد، ولی همچنان قرار است صدها هزار سال دیگر حیات بشر ادامه یابد، باید آینده را هم فدای گذشته کرد؟ کل میراث گذشته در زبان و ادبیات فارسی و ترکی و عربی مگر چند کتاب است؟ امروزه به همان تعداد فقط در یک روز نشر می شود. بدیهی است منظور در اینجا کیفیت کتب نشر شده نیست. سابقه دیگران هم نشان می دهد که طی چند سال همه به آن عادت خواهند کرد و همه چیز عادی خواهد شد.

کاملا می دانم که در زبان فارسی موضوع به این سادگی نیست. زمانی روشنفکری در حد محمد قائد نوشت این بحث را باید به آیندگان سپرد و نسل فعلی قادر نخواهد بود کاری بکند. اما خوشبختانه ترکیه به عنوان بزرگترین میراث دار زبان ترکی، تمام گرفتاریهای این مسیر دشوار را طی کرده و سرمایه ای درخشان و حی و حاضر را برای سایر ترکان جهان که هنوز فرصت خواندن و نوشتن به زبان خود را نیافته اند، فراهم کرده است. فقط کافی است فرصت استفاده از آن فراهم شود.

فیس بوک 
پی نوشت : در خصوص معنای دیش اشتباه کرده ام که دوستان تذکر دادند. منظور نحوه و شکل کلمات سایر زبانها بود. این خطا آسیبی به کلیت مطلب نمی زند.