اقوام ایرانی خود و دیگران را چگونه نامگذاری می کنند؟

ایرانیان به دهها زبان صحبت می کنند و چندین نژاد و مذهب دارند. نامگذاریهای رسمی برای شناسائی این همه تنوع در بسیاری از جاها، با آنچه که میان مردم متداول است، کاملا تفاوت دارد. رفته رفته نامگذاری های رسمی که ممکن است در مواردی به واقعیت نزدیکتر باشد، جایگزین شده اند. طوری که یادآوری نامهای گذشته، بعضا باور کردنی نیست. بلوچها به غیر بلوچهای اطراف خود، قجر می گویند. احتمالا ریشه این نامگذاری مذهبی است اما برای شنونده غیر بلوچ کاملا تازگی دارد. مازندرانی ها زبان محلی خود را گیلکی می نامند که حتی برای بسیاری از اهالی تهران که در هر فرصتی سری به مازندران می زنند، شنیدن آن تعجب برانگیز است. متاسفانه این نوع نامگذاریها که اهمیت بسیار زیادی دارد به شکل مدون ثبت نیست و یا من اطلاعی ندارم. شخصا فرصت فوق العاده ای را در طی سالیان گذشته از دست داده ام. تقریبا هفته ای یک بار به یکی از شهرهای ایران مسافرت کاری داشتم. بزرگترین دل مشغولیم در این مسافرتها، زبانی بود که مردم بومی آنجا صحبت می کردند. دلم می خواست مخصوصا در مناطقی که رسما فارس محسوب می شوند، بدانم که زبان محلی، لهجه است مانند مشهدی و شیرازی و یا چیزی است که غیر بومیان قادر به فهم آن نیستند، مانند سمنانی و دزفولی و شوشتری. امروز از اینکه فرصت شناخت نامگذاریها را از دست داده ام، افسوس می خورم. چون تقریبا در هر شهری به انواع قومیتها برخورد می کردم و این امکان که از مردم کاملا عادی چنین سوالی بکنم، فراهم بود. باید توجه داشت که از مردم متوسط و نسبتا تحصیل کرده چنین سوالی، هرگز به جواب مشخص نخواهد رسید. اگر از یک کرمانشاهی ساکن تهران چنین سوالی بکنید، احتمال زیاد حتی متوجه نخواهید شد که کرمانشاهی ها خود را فارس می دانند یا کرد؟.

در حال حاضر بحثهای داغی در خصوص مردم آذربایجان و زبان و فرهنگ و ریشه آنها در جریان است. عده ای چنان هویت ترکی آذربایجان را زیر سوال می برند که انگار همین چند صد سال پیش آذربایجانیها زبان پهلوی را با لهجه خشایار شاه! صحبت می کردند. از طرف دیگر چنان بر هویت اصیل آن تاکید می شود که عنقریب باید به فکر نجات خود از دست قوم متجاوز اشغالگر باشند. فارغ از تمام این مباحث، مردم ترک زبان ارومیه در نامگذاری گروههای قومی و زبانی و مذهبی، کمترین توجه را نیز به این مطالب نداشته اند.   برای ذکر اهمیت ثبت این نامگذاریها کافی است به نام دستگاههای موسیقی ایرانی و ترکی (ترکیه) و عربی و آذربایجان نگاه کنیم. متاسفانه در این منطقه همه خود را نقطه پرگار تمدن می دانند و روز به روز سعی می شود نقش خود را پررنگ و بقیه را حتی اگر امکان داشته باشد، حذف کنند. در زمان پهلوی یورش بی امانی به نامهای آذربایجانی بردند و متاسفانه تا حدودی هم موفق شدند. خوشبختانه در جمهوری آذربایجان رقابت فرهنگی بیشتر با ارامنه و دنیای مسیحی است و از این بابت حساسیتی به حذف نامهای فارسی نیست و گرنه آنها نیز دست کمی از رژیم پهلوی ندارند. اگر روزی در آذربایجان حکومتی به نژادپرستی نازیها هم سرکار بیاید، هرگز قادر نخواهد بود نام مقامهای موسیقی آدربایجانی مانند شوشتر، شیراز، اصفهان، بیات کرد، چهارگاه، سه گاه، راست، زابل، همایون، ماهور را که گواه پیوند عمیق فرهنگی در قرون گذشته  بوده اند را انکار کند. این نامها بر جریده عالم  ثبت اند و غیر قابل حذف. یافته های باستان شناسی که بعضا با نژاد پرستی هم آلوده می شود، بین اقوام ایرانی و در عالم واقع محلی از اعراب نداشته اند. هیچ کردی خود را ماد و هیچ خراسانی خود را برای تفکیک از دیگران پارت نمی نامید. البته موضوع فقط مربوط به منطقه ما نیست. در زمان انقلاب کبیر فرانسه کمی بیش از ده درصد مردم فرانسه فعلی به زبان فرانسه صحبت می کردند آن هم عمدتا در شهرهای بزرگ. عموم مردم با هویتی بنام فرانسوی بودن اصلا آشنائی نداشتند. بدیهی است که مناطق و زبانهای مختلف را به شیوه خود نامگذاری می کردند که عموما هم باقی مانده اند. اگر آن نامگذاریها بین ملل غرب در حال حاضر متداول هم نباشد، جای نگرانی نیست. آن ملتها حتی رژیم غذائی امپراتورها و دوک ها را هم ثبت کرده اند. اما چون در منطقه عمدتا شفاهی ما همه چیز به سرعت در حال حذف و فراموشی است، این نامگذاریها کاملا ارزش ثبت دارد. باید توجه داشت بعضی از این نامگذاریها با کمال تاسف زشت و حتی نژاد پرستانه است. مثلا شیرازیهای قدیم به آشغال نام یکی از شهرهای ایران را می گفتند و سپور را هم اهل همان شهر صدا می کردند. علی الخصوص نامگذاری وقتی وجه مذهبی دارد، غالبا حاوی نوعی از تحقیر حریف نیز هست. چند مثال از مناطق مختلف، شاید به درک بهتر مطلب کمک کند و اگر دوستان در سراسر ایران کمک کنند، این مطلب با ذکر مثالهای بیشتر، غنی می شود.

ارومیه

ارومیه منطقه ای است کثیر المذهب. زبانهای زیادی نیز در این منطقه صحبت می شود. جمعیت اصلی و قدیمی ارومیه و اطراف آن ترک زبان هستند. اما آنگونه که مردم خود را نامگذاری کرده اند ترکیبی است از مذهب و نژاد و زبان که کمترین تشابه را با تقسیم بندی اصلی دارد. مثلا زبان ترکی، گرچه زبان کاملا مسلط و اصلی منطقه است ولی در نامگذاری قومی کاربردی ندارد.

-         عجم : به تمام کسانی که شیعه مذهب هستند، گفته می شود. اکثریت مطلق عجمها، ترک هستند اما اگر فرد، کرد و یا فارس شیعه هم باشد، به او عجم می گویند. شایان ذکر است که در ترکیه هم مردم عادی به ایرانی ها عجم می گویند.

-         کرد : به تمام کسانی که سنی هستند، کرد اطلاق می شود، حتی اگر فرد ترک باشد. ترکهای سنی که در اصطلاح محلی به آنها کوره سنی می گویند، چندین روستا در اطراف ارومیه دارند و کاملا ترک زبان هستند و هیچ از کردی نمی دانند و فرهنگشان صدرصد ترکی و آذربایجانی است، اما به آنها کرد اطلاق می شود. در این تقسیم بندی پادشاه عربستان هم کرد محسوب می شود، چون سنی است.

-         ارمنی : به تمام مسیحیان، ارمنی اطلاق می شود حتی اگر فرد آشوری و یا کلدانی و قبطی باشد. در این تقسیم بندی رئیس جمهور امریکا هم ارمنی محسوب می شود، چون مسیحی است. شایان ذکر است که ارمنی ها هم به مسلمان، ترک می گویند، حتی اگر فرد اهل مالزی باشد.

-         گوران: به تمام اهل حق با همه فرقه های آن اطلاق می شود. اصولا در ارومیه بر عکس کرمانشاه اصطلاح اهل حق، و یا دراویش گنابادی و نعمت اللهی و یا علی اللهی چندان شناخته شده نیست. و تمام گرایشهای مذهبی از این نوع را گوران می گویند. تقریبا تمام گورانها در ارومیه ترک زبان هستند.

در ارومیه هیچ اصطلاح خاصی بطور مشخص برای نامیدن ملت فارس وجود ندارد. طبیعی است در گذشته نه چندان دور، هیچ ارتباطی به این شکل نبوده که چنین ضرورتی پیدا شود. مشخص ترین منطقه برای زیارت مشهد بود. گرچه زائر به صفت مشهدی شناخته می شد اما بندرت کسی می گفت رفتیم مشهد، عموما می گفتند عازم خراسان هستیم.

بلوچستان

-         قجر : به تمام کسانی که غیر بلوچ باشند، اطلاق می شود.

بندرعباس

-         سرحدی : به غیر بندری اطلاق می شود. جالب است که از نظر سایرین خود اهالی بندر در سرحد جنوبی هستند. اما آنها به دلایلی، سایر مردم ایران را سرحدی می دانند.

-         گلنگ (Galang)  :  مردم اهل تشیع بندرعباس به اهل تسنن اطلاق می کنند و ظاهرا چندان مناسب نیست و امروزه به احترام همدیگر کاربردی ندارد.

شمال

-         تالش : نام منطقه غرب گیلان، تالش است. و زبان اصلی و بومی مردم آنجا نیز تالشی است به همین نام نیز شناخته می شوند. اما هم اکنون از شهر هشت پر به بعد اکثرا ترک زبان هستند. جالب اینجاست که ترکهای تالش به اردبیلی ها، ترک می گویند. من جواب مشخصی از این سوال که پس شما خود چه اسمی دارید؟، نگرفتم. اما به نظر می رسد در سایر نقاط گیلان،  تالش، نامگذاری می شوند.

-         گیلک – به کسانی که به زبان گیلکی و مازندرانی صحبت می کنند اطلاق می شود. جالب اینجاست که مازندرانی و گرگانی ها هم بین خودشان زبان خود را گیلکی می نامند در حالی که بطور رسمی و عملا زبان مازندرانی از گیلکی با محوریت رشت جداست.

-         ترکمن صحرا : مردم ترکمن صحرا، دیگران را ولایت نامگذاری می کنند.

-         جیرفت : دو قوم قدیمی دارد. قومی که در جلگه جیرفت زندگی می کنند و قومی که در دامنه رشته کوههای بارز. قوم اول میانچیلی یا جلگه ای یا جیرفتی نامیده می شوند و قوم دوم جبال بارزی.

این نامگذاریها در بسیاری از مناطق دیگر می تواند جالب و در خور توجه باشد. مثلا در استانی مثل کرمانشاه که حتی از مذاهب ایران باستان نیز در آنجا حضور دارند، یقینا نامگذاریها، شنیدنی است. و یا جالب است بدانیم که تاتها در استان اردبیل، و منطقه هشتجین که اقلیتی غیر ترک هستند سایر ین را چگونه نامگذاری می کنند؟. خراسان که آمیزه ای از فارس و ترک و تات و کرمانج است، مثال جالب توجه دیگری است.